Kbckdyq

Repùblega Vèneta
(detaji) (detaji)
Bomò: Viva San Marco!
Dati aministrativi
Nome conpleto	Serenìsima Repùblega Vèneta
Nome uficiaƚe	Serenìsima Repùblega Vèneta (Venetiarum Respublica(LA))
Lengue parlae	vèneto, łatin
Capital	Venesia
Altre capitaƚi	Eraclea (697-741) Metamauco (742-811)
Poƚitica
Forma de goerno	Repùblega
Doxe	Elenco
Organi deƚiberativi	Major Consejo, Senà, Menor Consejo
Nasita	697 co Paolucio Anafesto
Cauxa	Ełesión a dogado de ła Venetia maritima
Fine	12 de majo 1797
Cauxa	Canpagna d'Itałia de Napołeon Bonaparte
Teritorio e popoƚasion
Basin giogràfego	Tre Venesie, Orobia, Istria, Dalmasia, Ixołe egee
Teritorio orixenaƚe	Dogado
Masima estension	65 790 (1700) inte'l fra el XIII secoło e 'l XVI secoło
Popoƚasion	2 844 212 inte'l 1789
Conomia
Vaƚuta	Zechin e Łira vèneta
Risorse	tràfego, pesca, sal, vegne
Produsion	véro, oreficeria, arme, cantieri navałi
Comerci co	Inpero Bixantin, Sacro Roman Inpero, Egito, Siria, Inpero Otoman, Fransa, Spagna, Inghiltera, India
Esportasion	spesie, sal, véro
Inportasion	spesie
Reƚigion e società
Reƚigion preminenti	catoiceximo
Reƚigion de Stado	catoiceximo
Reƚigion minoritarie	ebraismo, cristianesimo ortodoso
Clasi sociaƚi	patrisi, sitadini, popoło
Evoƚusion stòrica
Presedùo da	Esarcà d'Itałia

Ła Repùblega Vèneta, (in łatin: Venetiarum Respublica), al inisio dita Repùblega de Venèsia, ła xe stà un stado che 'l gavea cofà teritorio prinsipał el Vèneto e Venèsia cofà cavedal. Ciamà anca Repùblica de San Marco, se se riferise a ea anca soło che come Ła Serenìsima.

Ła xe visùa pì de 1100 ani, nasùa 'ntel 697 co l'ełesion del primo doxe Paolucio Anafesto e ła xe finìa 'ntel 1797 co 'l invaxion de Napołeon. Par secołi ła xe stà na potensa economica e del trafego che ga dominà el Mediteraneo e ła xe stà łogo de fioritura de cultura, paxe, democrasia e justisia.

Par ła major parte de ła so vida ła Repùblica ła ciapea rento parte de ła Venetia organexà 'ntel Stato da Tera: co 'l Vèneto, el Friul e 'l Orobia; e rento el so Stato da Mar: l'Istria, ła Dalmasia, łe boche de Càtaro e łe ìxołe ionie. Durante ła so espansion masima ła ciapea rento anca ła Morea, Candia, Sipro, scuaxi tute łe isoe greçe e un mucio de sità e porti 'ntel Mediteraneo Orientałe.

Francesco Petrarca 'nte na letera a un amigo descrivea cusì ła Republega Vèneta.

Istòria[canbia | canbia el còdexe]

Ła nasita del Dogado[canbia | canbia el còdexe]

Daa metà del VI secoło el teritorio del ex Venetia et Histria el xe soto a dominasión del Inpero Bixantín^[1]. 'Ntel 568 i riva i Longobardi, bate i bixantini e i concuista a major parte dee Tre Venesie, ai bixantini resta a parte costiera del Vèneto che vien organixà 'nte a Venetikà (o Venetia maritima), cusìta tanti vèneti i cata recèto 'nte a Venetikà.

'Ntel 697 chee tere se proclama independenti e vien ełeto el primo doxe, Paolucio Anafesto. Suito a cavedal jera piantà a Eracliana (Eraclea), ma po, 'ntel 742, a vegnarà spostà a Metamauco (Małamoco) e en fin a Rivus Altus (Rialto) 'ntel 812, che jera pì fasie da defendar, parché en mexo a ła łaguna.

El riconosimento e 'l tentativo de invaxión Franca[canbia | canbia el còdexe]

'Ntel 727 i Longobardi concuista Ravena, cavedal del Esarcà de Ravena ^[2], el papa Gregorio II esorta el doxe Orso a judar i bixantini a łibrar Ravena, donca, 'ntel 728, grasie al judo del doxe i bixantini i riese a riconcuistar Ravena. Cusìta 'ntel 729 l'Inpero Bixantín riconose Orso come Ipato, łexitimo doxe.

Tra El 790 e 'l 800 a Republega de Venesia ciapa rento e prime sità e tere 'nte a costa del Istria e dea Dalmasia, scuaxi tute e domanda de łoro vołontà de intrar 'nte a Serenisima par i vantaji che porta na republega democradega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autonoma.

'Ntel 809-810 i Franchi, comandai dal fiol de Carlo Magno, Pipino, i serca de invàdar a Venetia, ma a flota venesiana, sfrutando a so conosensa dea laguna, a riese a blocar e desfar cuea franca su e seche tacà a Metamauco.

'Ntel 828 riva a Venesia el corpo de San Marco, santo conversor del popoeo vèneto, e se taca a costrusión dea Baxéłega de Venesia, céxa de Stado.

L'Adriàtico e i trafisi[canbia | canbia el còdexe]

Teritori de Venèsia torno al 1000

'Ntel baso Evo Mexan a Republega de Venesia, grasie al trafego co 'l Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa economega e comersal, e a espàndarse 'ntel Adriàtico e oltre.

Torno al ano mie el doxe Piero II Orseolo el sconfixe i pirati narentani che infestea 'l Adriàtico e portea rogne al trafego venesian, cusìta ła parte costiera de l'Istria e dea Dalmasia se sotomete a Venesia (e 'l Doxe ga el riconosimento del tìtoƚo de duca d'Istria e Dalmasia da parte de l'Inperador Bixantin).

'Ntel 1071 durante ła lota par łe investidure tra el Papa e l'Inperador todesco, Venèsia, fedee a ła so poidega de ecuiłibrio tra e grandi potense, resta neutral.

'Ntel 1081, co i Normani de Roberto el Guiscardo i ocupa Duraso e Corfù, rento 'l Inpero Bixantin, a Republega de Venesia taca a guera co sti cua par judar i aeadi bixantini. Al inisio ƚa guera no ƚa va tanto ben, però cuando che el Guiscardo s-ciopa, i Normani i se ritira, e a Serenìsima vinse. Cusìta i bixantini i consede a Venesia a Crisobała (1082) (o "Bała Aurea"), 'n edito co 'l cuae l'inperador Bixantin da na serie de priviexi comersai 'ntei porti del Inpero ed esension par i propi mercanti, che xe stà man man confermà e ingrandìa ogni olta che i Inperadori Bizantini i gavea bexogno del judo dea Republega.

El Stado da Mar[canbia | canbia el còdexe]

Republega de Venesia co 'l Stado da Mar, XV secoło sirca.

A ła longa, però, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłegi che i gavea, i gà fato nàsar de łe barufe tra Venesia e Costantinopi. 'Nte a Prima Croxada a Republega de Venesia juda i croxadi a łibarar Jerusałem, 'nte a Seconda Croxada no partesipa, ma 'nte a Tersa partesipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersai.

'Ntel 1148 vien mesa a Promosion Dogae (Promissio domini ducis en łatin), el xuramento de fedeltà costitusionał del Doxe, che da chel dì xe stà fato da tuti i Doxi dopo a łoro ełesion e ga portà a ła diminusion dei poteri del Doxe en favore de altre istitusion republegane.

'Ntei ultemi vinti ani del XII secoło a Republega de Venesia gà conbatesto contro el Rejo d'Ongarìa 'nte a Guera de Zara pal controło de a Dalmasia, finìa 'ntel 1202 co a vitoria de Venesia.

'Ntel 1202 co 'l doxe Enrico Dandolo a Republega de Venesia intra 'nte ła Quarta Croxada, che porta al sachejo de Costantinopoi. Venesia ła otegne cusita "un quarto e mexo" de l'Inpero Bixantin, co łe ixoe de Càndia (Creta) e Negroponte (Eubea) e l'arsipełago de łe Çicladi.

Tra el 1255 e 'l 1270 a Republega de Venesia se bate co a Genoa 'nte a Guera de San Saba par el control del trafego 'ntel Łevante, a guera porta na gran vitoria de Venesia.

'Ntel 1489 l'ultima regina de Sipro, ła venesiana Catarina Corner, ła ghe çede l'ixoa a ła Serenisima. Nel XV secoło ła Republega Vèneta ła conprende quaxi tute łe coste orientai de l'Adriatico (chel gera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ixoe greçe. Tuti insieme sti domini i vegnea ragrupà 'ntel Stato da Mar, in contrapoxision col Dogado (soè el vecio Ducatus Venetus) e col Stato da Tera su ła teraferma vèneta.

Ƚa concuista de ƚa teraferma[canbia | canbia el còdexe]

Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).

Par secołi el teritorio de ła Republica Veneta el xe stà fato soratuto dal Dogado (atuał provinsa de Venesia), dal Istria, da a Dalmasia e da tante ixoe grese, che i formea el cusì dito Stado da Mar.
Da tenpo 'nte a Repùblega de Venesia e en tut el Vèneto jera drio nasar l'idea de unir el popoło vèneto 'nte na nasion Vèneta unìa da Bergamo fin al Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex Regio X Venetia et Histria.
Da tenpo tante tere de a teraferma vèneta e domandea a ea Serenìsima de poder intrarghe rento ma ea, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dixea de no.

'Ntei ani venti e trenta del XIV secoło i siori de Verona, i Da ła Scała, no amai dal popoło i gavea concuistà el teritorio de Pàdoa e Trevixo, che gavea domandà judo a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta 'ntel 1338 en on par de semane el forte esersito venesian judà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento Trevixo e tut el travixan^[3] (teritorio pì grando del atuał provinsia de Trevixo), el 2 de disenbre tut el Trevixan xe rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paxe el 24 de zenaro del 1339 a Venesia.

Tra el 1368 e el 1369 ghe xe a Guèra de Trieste, scominsià parché Trieste, sità independente co goerno episcopał, gavea tacà na gałea venesiana e ghe minasea el tràfego, ła sità che jera anca sot minasa aostriaga che voea anca intrar in Istra. A guera finise co a vitoria venesiana, Trieste che intra 'nte ła Republica e a fin de e mire de espansion aostriaghe.

'Ntel 1379 taca a Guèra de Cióxa, tra a Repùblega de Venesia e a Repùblega de Zènoa. A flota zenoxe fa gran dani a chea venesiana 'nte łe coste del Istria co on inboscà, riva tacà a ła łaguna e concuista Cióxa, i venesiani i da tuti na man par rimetar so ła flota e diteti o indireti i juda l'exersito e a flota de a Serenisima che ła buta fora i zenoexi da Cioxa e i ghe desfa tuta a flota, cusì a guera finise co a vitoria de a Repùblica Vèneta.

Par on tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararexi, siori de Pàdoa, i concuista el Trevixan che vein parò de novo ciapà rento da Venesia dopo no tanto tenpo.

Al scominsio del XV secoło, sicome Gian Galeazzo Visconti, duca de Milan, el minaciava de conquistar tuto el nord Itałia, i venessiani i gà meso su un esercito ai ordini dei mejo capitani de ventura de l'epoca, come el Gatamelada e el Carmagnola, e zà nel 1410 i gavea ciapà quaxi tuto el Veneto, nel 1420 el Friul e nel 1428 Bergamo, Bresa e Crema, grassie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe sà dato vołontariamente a Venessia.

Par on tochetin xe stà veneti anca dei tochi de ła Romagna con Ravena e Rimini, ma in sta maniera qua Venessia ła sà fato nemico el Papa, che nel 1508 el gà scatenà ła guera de ła Lega de Cambrai, con el Stato Pontificio, ła Frasia, el Sacro Roman Inpero e l'Aragona tuti contro Venessia. Subito i Venessiani i xe stà batùi in te łà Bataja de Agnadello, ma dopo i nemici i gà tacà barufar tra de lori e a ła fine ła Serenisima ła gà mantegnesto quaxi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła gà segnà però ła fine de l'espansion su ła teraferma.

Ƚe dedision a Venèsia in te ƚa Teraferma[canbia | canbia el còdexe]

Tante olte łe xe stà łe çità e comunità stése a darse de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a rispetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe legi e de łe magistrature precedenti. De sèvito xe riportà łe date de dedizion de vari teritori e çità che xe apartegnù, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Nel caxo, bastansa frequente, che ła dedizion ła sipia stà ripetùa pi olte, xe indicà ła data de ła prima.

Ƚe guere coi Turchi[canbia | canbia el còdexe]

Par saverghene de pì, varda łe pajine Guere turco-venexiane, Guera de Candia e Guera de Morea.

Nel XV secoło l'Inpero Otoman, dopo ver ciapà Costantinopołi nel 1453, el taca a invàdar i posedimenti venessiani in Oriente. Nel 1570 vie

Nel XV secoło l'Inpero Otoman, dopo ver ciapà Costantinopołi nel 1453, el taca a invàdar i posedimenti venessiani in Oriente. Nel 1570 vien invaxa Cipro, che ła se rende dopo na eròega rexistensa (varda Asedio de Famagosta). In risposta Venessia ła mete insieme na flota co l'ajudo de Genova, de ła Spagna, del Papa, dei Cavałieri de Malta e del duca de Savoja. El 7 de otobre 1571 ła flota otomana ła xe batùa in te ła Bataja de Lepanto.

Nel 1669, dopo vint'ani de guera, vien persa anca Candia (Creta). Ma póchi ani dopo (1683-1687), grassie al gran comandante Francesco Morosini, Venessia ła se tol ła rivincita conquistando tuta ła Morea (che sarìa el Pełoponexo). 'Ntel 1718 i Otomani i riciapa ła Morea, lasandoghe a ła Serenisima ła Dalmazia e łe sete ixołe Ionie (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà venete fin al 1797.

El Setesento[canbia | canbia el còdexe]

Durante el XVIII secoło, ła Republica no ła xe pi potente come na olta, e donca ła preferise mantegner na połitica de neutrałità, ma ła xe 'ncora molto ativa ne l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el Goldoni, el Vivaldi e el Canaletto.

Ła fine de ła repùblica[canbia | canbia el còdexe]

Ła republica, pur dichiarandoxe neutrałe, ła xe stà invaxa da Napołeon e dai Austriaci intel 1796. Ała fine del 1796 ła ga perso Bresia e Bergamo e po', dopo aver decretà inglorioxamente ła propria fine sensa sparare squaxi gnanca on colpo, i fransexi e i austriaci i se ga meso dacordo coi tratai de Canpoformio, dove Venessia ła xe pasà soto l'Austria in canbio del pasajo del Belgio ała Fransa.

Co' ła scuxa che ła Republica ła gaveva rinuncià da soła ała propria sovranità, el Congreso de Viena no 'l ga ripristinà el vecio stato vèneto, metendo in pié al so posto el Regno Lonbardo-Veneto.

'Ntel 1848 ghe xe stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Republica, quando i patrioti veneti, soto ła guida de Daniele Manin e Nicolò Tommaseo, i gà proclamà ła Republica de San Marco.

Goerno[canbia | canbia el còdexe]

Doxe Andrea Griti, pitura de Tizian

A sovranità a jera del popoeo venesián che se riunia 'ntel asenblea del Conço. El popoeo gavea el poder de aprovar el Doxe, ełet dal Major Consejo co un conplicà sistema, al inisio l'aprovasión jera ne vera conferma dei sitadini a l'ełesión del Doxe, po xe deventà a tradisiónae aclamasión del popoeo al novo doxe.

El Doxe raprexentea formalmente a sovranità e a maestà de a Republega, ma gavea poco potere, en pratica queo de guidar l'esersito e a flota en guera. El so łaor jera controłà da sie consejeri, che col Doxe i faxea el Menor Consejo (o Serenìsima Siora). A sovranità jera invese del Major Consejo, l'organo fondamentał, che jera fato par dirito dai mas-ci majoreni de e fameje nobiłi, sirca da 1500/2000 omeni.

Undiensa col Doxe 'nte a sała del Major Consejo 'ntel Pałaso Dogal

El Major Consejo formea Conseji minori: el Cołejo soè el governo de a Republega, el Senà (o Consejo dei Pregai) par a poidega foresta, el Consejo dei Diexe par a sicuresa del Stado e i Tribunai de a Quarantina.

Economìa e Tràfego[canbia | canbia el còdexe]

Economia e tràfego[canbia | canbia el còdexe]

Republega Vèneta e łe so rote

A ła baxe del suceso economico e poidego de ła Repùblica de Venesia ghe jera el tràfego. Fin da ła so nasita Venesia gavea un łigame spesae col Mediteraneo e soratut col Oriente, che ła gavea fata deventàr pal Eoropa na porta pal Levante e pai comersi. Ła Serenìsima gavea el monopoio del trafego sul Mediteraneo e soratuto sul Oriente en cui jera squaxi l'unega a trafegar.

Spesie, seta, parfumi, łegna prexadada, e altri prodoti i rivea a Venesia col trafego col Oriente e qui i vegnea comersai co oro, arxento e materie prime dal Europa Nord-Osidentae. Co ste robe ghe jera anca i presioxi veri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti.

El mercà de Rialto deventea cusì el sentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra domanda e oferta, 'ndo se batea i presi de e mesi che e viaxea da a Çina e dal India, dal Arabia fin da Łondra e dae Fiandre, e 'ndo che e jera e boteghe de e Arti.

Łe navi venesiane e tegnea en comunicasión i porti del Mediteraneo come Ałesandria, Arci, Costantinopoi e dea Crimea co Venesia e po sta qua co quei eoropei come Londra, Bruges e Aigues Mortes.

Popołasion[canbia | canbia el còdexe]

Par saverghene de pì, varda ła pajina Demografía de ła Repùblega Vèneta.

A Venesia 'ntel 1422 ghe jera na popołasion de 199.000 anime, 'ntel 1509 ghe né jera 115.000, 'ntel 1797 ano de ła fin de ła Republega Vèneta a sità fea 141.000 anime.^[4]

Se stima che 'nte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e quindi na popołasion totae de 2.800.000 anime.

Notasion[canbia | canbia el còdexe]

1. ↑ e el vegnèa 'ministrà dal Exarcà d'Itałia, co cavedał Ravena.
2. ↑ Provisa del Inpero Bixantín
3. ↑ Ex Sioria de Trevixo
4. ↑ http://www.venessia.com/contatore.htm

Vara anca[canbia | canbia el còdexe]

• Arsenal de Venesia
• Bataja de Lèpanto
• Doxe
• Elenco dei Doxi de ła Republica de Venesia
• Guere turco-venexiane
• Sitadini veneti ilustri
• León de San Marco

Altri proxèti[canbia | canbia el còdexe]

Su Commons ghe xe dei file multimediałi su Republica de Venesia

Su Wikisource ghe xe laori originałi de o su Republica de Venesia